چند نکته و پیام تفسیری از آیه 6 سوره حجرات؛ إِن جَآءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبِإٍ فَتَبَيَّنُواْ
سوره 49. حجرات آيه 6 حزب صد و سوم
يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِن جَآءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبِإٍ فَتَبَيَّنُواْ أَن تُصِيبُواْ قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُواْ عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ترجمه
اى كسانىكه ايمان آوردهايد! اگر فاسقى براى شما خبرى مهم آورد تحقيق كنيد، مبادا (از روى زودباورى و شتابزدگى تصميم بگيريد و) ناآگاهانه به گروهى آسيب رسانيد، سپس از كردهى خود پشيمان شويد.
نکته ها
بر اساس روايات متعدّد از طرق شيعه و سنّى، اين آيه درباره وليدبن عقبه نازل شده است. زيرا پيامبر او را براى جمعآورى زكات از قبيله بنى مصطلق اعزام داشت، امّا از آنجا كه ميان او و اين قبيله در دوران جاهليّت، خصومتى شديد بود، هنگامى كه اهل قبيله به استقبال او مىآمدند، گمان كرد كه به قصد كشتن او آمدهاند. لذا جلوتر نرفت و نزد پيامبر بازگشت و خبر داد كه مردم از پرداخت زكات خوددارى كردهاند. پيامبر از اين خبر ناراحت شد و تصميم گرفت آنان را گوشمالى دهد. آيه فوق نازل شد و در مورد خبر فاسق دستور تحقيق داد.
روشن است كه فسقِ وليدبن عقبه، از ابتدا روشن نبود و گرنه پيامبر شخص فاسق را به عنوان نماينده خود جهت دريافت زكات اعزام نمىكرد، بلكه پس از دروغى كه وليد در مورد سرباز زدن قبيله بنىالمصطق از پرداخت زكات گفت، اين آيه فسق او را آشكار ساخت تا پيامبر و مؤمنان بر اساس خبر او عمل نكنند.
امام حسينعليه السلام در احتجاجى كه با وليد بن عقبه داشت فرمود: به خدا سوگند من تو را در دشمنىات با علىّبن ابىطالبعليهما السلام ملامت نمىكنم، زيرا خداوند، على را مؤمن و تو را فاسق خوانده است. سپس آيه فوق را تلاوت كردند.(تفسير نورالثقلين)
سؤال: در اين آيه دستور تحقيق و بررسى آمده، ولى درآيهى 12 همين سوره، تجسّس، حرام شمرده شده است، آيا مىشود تحقيق و تفحّص، هم حرام باشد و هم واجب؟
پاسخ: آنجا كه تجسّس حرام است، دربارهى رفتار شخصىِ مردم است كه ربطى به زندگى اجتماعى ندارد، ولى آنجا كه واجب است، موردى است كه به جامعه مربوط است و مىخواهيم بر اساس آن، اقدام و عملى انجام دهيم كه اگر به خاطر احترام فرد، تحقيق و بررسى نكنيم ممكن است جامعه در معرض فتنه و آشوب قرار گيرد.
همچنین بخوانید: فسق چيست و فاسق كيست؟ مصادیق فسق در قرآن کریم چیست؟
تحقيق، داروى دردهاى اجتماعى
در طول تاريخ، انبيا با مردم و اجتماعاتى روبرو بودهاند كه به انواع بيمارىهاى اجتماعى و اخلاقى مبتلا بودهاند و حتّى امروز با آن همه پيشرفتهاى مهمى كه در زندگى بشر شده است، هنوز آن بيمارىها به قوّت خود باقى است. بيمارىهايى همچون:
تقليد كوركورانه از نياكان و پيروى از عادات وآداب ورسوم خرافى.
پيروى از خيالات، شايعات، پيشگويىها و رؤياهاى بىاساس.
داورى و موضعگيرى بدون علم، ستايش يا انتقاد بدون علم و نوشتن و گفتن بدون علم.
داوريى شفابخش براى همه آن بيمارىها، تحقيق و بررسى است كه در اين آيه آمده است.
اگر جامعه اهل دقّت و تحقيق و بررسى باشد، همهى اين آفات و بلاهاى اجتماعى يكسره درمان مىشود.
مشابه اين آيه، آيه 94 سوره نساء است كه مىفرمايد: «يا ايّها الّذين آمنوا اذا ضربتم فى سبيل اللّه فتبيّنوا و لا تقولوا لمن ألقى اليكم السّلام لستَ مؤمناً تبتغون عرض الحياة الدنيا فعند اللّه مغانم كثيرة كذلك كنتم من قبل فمَنّ اللّه عليكم فتبيّنوا اِنّ اللّه كان بما تعملون خبيراً» اى مؤمنان! هرگاه در راه خدا گام بر مىداريد و سفر مىكنيد، تحقيق و بررسى كنيد و به كسى كه اظهار ايمان مىكند نگوئيد تو مؤمن نيستى و بخاطر به دست آوردن غنائم بىگناهى را نكشيد. زيرا نزد خداوند غنائم فراوانى است.
چنانكه در تاريخ آمده است: پس از جنگ خيبر، پيامبرصلى الله عليه وآله شخصى به نام اُسامةبن زيد را همراه گروهى از مسلمانان به سوى يهوديانى كه در يكى از روستاهاى فدك بودند فرستاد تا آنان را به اسلام يا قبول شرايط ذِمّه و تحتالحمايه بودن دعوت نمايد، يكى از يهوديان (به نام مِرداس) با شنيدن خبر، اموال و خانواده خود را در پناه كوهى قرار داد و با گفتن «لا اله الاّ اللّه محمّدٌ رَسولُ اللّه» به استقبال مسلمانان آمد. اُسامه به گمان اينكه او از ترس، اسلام آورده و اسلام او واقعى نيست، او را كشت. رسول خدا پس از اطلاع، به شدّت ناراحت شدند و آيه فوق نازل شد.
خبر در اسلام
اسلام دربارهى چگونگى سخن و نقل خبر تأكيدهاى فروانى كرده است از جمله:
الف) قرآن از كسانى كه هر خبرى را مىشنوند و نسنجيده آن را نشر مىدهند، به شدّت انتقاد كرده و مىفرمايد: خبر را به اهل استنباط عرضه كنيد و اگر حقّانيّت آن ثابت شد، آنگاه آن را پخش كنيد.(54)
ب) قرآن براى كسانى كه با پخش اخبار دروغ، در جامعه دغدغه ايجاد مىكنند، كيفرى سخت معيّن فرموده است.(55)
ج) پيامبر اسلامصلى الله عليه وآله در سال آخر عمر شريف خود در سفر حج فرمودند: كسانى كه خبرهاى دروغى از من نقل مىكنند، زيادند و در آينده زيادتر خواهند شد، هر كس آگاهانه به من نسبت دروغ بدهد، جايگاهش دوزخ است و هر چه از من شنيديد، به قرآن و سنّت من عرضه كنيد، پس اگر موافق آن دو بود بپذيريد وگرنه ردّ كنيد.(56)
د) امام صادقعليه السلام به كسى كه خبرهاى دروغى را به پدرش امام باقرعليه السلام نسبت مىداد، لعنت كردند و فرمودند: هر چه از ما شنيديد، اگر شاهد و گواهى از قرآن يا ساير سخنان ما بر آن پيدا كرديد، بپذيريد وگرنه نپذيريد.(57)
ه) امام رضاعليه السلام فرمودند: سند سخنان ما، قرآن و سنّت رسولخداصلى الله عليه وآله است.(58)
و) يكى از مهمترين علوم اسلامى، علم رجال است كه براى شناخت خبر صحيح از غير صحيح، افرادى را كه حديث نقل مىكنند، مورد ارزيابى و بررسى قرار مىدهد.
--------------------------------------------------------------------------------
54) نساء، 83.
55) احزاب، 60.
56) بحار، ج2، ص225.
57) بحار، ج2ص250.
58) بحار، ج2، ص250.
پيام ها
1- افراد مؤمن بايد اهل تحقيق و بررسى باشند، نه افرادى زودباور و سطحىنگر. «يا ايّها الّذين آمنوا... فتبيّنوا»
2- همهى اصحاب پيامبر عادل نبودهاند، بلكه در ميان آنان افراد فاسق و منافق نيز بودهاند. «ان جاءكم فاسق»
3- افشاگرى و رسوا كردن افرادى كه كارشان سبب فتنه است، مانعى ندارد.
«ان جاءكم فاسق»
4- زمينه فتنه دو چيز است: تلاش فاسق، زودباورى مؤمن. «الذين آمنوا ان جائكم فاسق... فتبيّنوا»
5 - اصل در اسلام، اعتماد به مردم است، امّا حساب كسى كه فسق او بر همه روشن شد، از افراد عادّى جداست. «ان جاءكم فاسق... فتبيّنوا»
6- افراد فاسق، در صدد ترويج اخبار دروغ و نوعى شايعه پراكنى هستند. «جائكم فاسق بنبأ»
7- ايمان، با خوشباورى سازگار نيست. «آمنوا...فتبيّنوا»
8 - تحقيق وبررسى را به تأخير نيندازيد. «فَتبيّنوا» (حرف «فاء» نشانهى اقدام سريع است)
9- گاهى فاسق راست مىگويد، بنابراين نبايد همه جا سخن او را تكذيب كرد، بلكه بايد تحقيق شود. «فتبيّنوا»
10- جامعه اسلامى، در معرض تهاجم خبرى است و مردم بايد هوشيار باشند. «ان جائكم... فتبيّنوا»
11- در مديريّت، بايد علاج واقعه را قبل از وقوع كرد. ابتدا تحقيق و سپس اقدام كنيم. «فتبيّنوا ان تصيبوا قوماً بجهالة»
12- بيان فلسفه و رمز و راز احكام الهى، انگيزهى مردم را براى انجام دستورات زياد مىكند. (فلسفه تحقيق، دورى از ايجاد فتنه است.) «فتبيّنوا ان تصيبوا»
13- يكى از اهداف خبرگزارىهاى فاسق، ايجاد فتنه و بهم زدن امنيّت نظام است. «ان تصيبوا قوماً بجهالة»
14- اقدام بر اساس يك گزارش بررسى نشده، مىتواند جامعهاى را به نابودى بكشاند. «ان تصيبوا قوماً»
15- اقدام عجولانه و بدون بررسى و تحقيق، نوعى جهالت است. «بجهالة»
16- عمل به دستورات الهى، مانع پشيمانى است. تحقيق كنيم تا مبادا پشيمان شويم. «فتبيّنوا... نادمين»
17- پايان كار نسنجيده، پشيمانى است. «نادمين»
منبع: تفسير نور / حجة الاسلام محسن قرائتى / تفسير ذيل سوره حجرات آيه 6
بسم الله الرحمن الرحیم ...در کنار چشمه ها، تشنه ماندن تا به کی؟ با وجود قرآن و اهل بیت علیهم السلام چرا سرگردانیم؟ ... سوالات قرانی خود را در قسمت نظرات بپرسید و جوابش را ذیل آن دریافت کنید به نظرات خصوصی از طریق کامنت یا ایمیل پاسخ داده نخواهد شد ... به اين وبلاگ قربة الي الله لينك بدين